rozkminka o ciszy

TO NIE JEST KRAJ DLA LUDZI
Człowiek, zwany Ciszą
"Dziki zachód to już historia. Musimy zacząć nową erę" - tak gubernator stanu Utah poucza szeryfa Burnetta, byłego żołnierza, który ma wziąć pod swą opiekę rejony miasteczka Snowhill. Po chwili polityk zamyśla się nad swą wypowiedzią i instruuje asystenta: "można to wykorzystać w moim przemówieniu". Słowa szeryfa są znamienne dla przekazu, jaki zdaje się nieść ze sobą "Człowiek zwany Ciszą". Skończyły się czasy złotej wolności pionierów, teraz nastanie cywilizacja. A moment przejścia z jednego stanu do drugiego siłą rzeczy musi ponieść za sobą pewne ofiary. Podobnie było w klasycznym anty-westernie Sama Pekinpaha Pat Garrett i Billy Kid, gdzie tytułowi bohaterowie, dawniej przyjaciele, stają po dwóch stronach barykady, reprezentując skrajnie różne postawy wobec przemian, które spotkały ich świat.

Spaghetti westen Sergio Corbucciego, klasycznego twórcy tego gatunku (Django) opowiada podobną historię, z tym że podaje ją o wiele bardziej pesymistycznym i dobitnym tonie. Film Pekinpaha był czymś w rodzaju filmowej ballady, nie tylko dzięki genialnemu soundtrackowi autorstwa Boba Dylana. Sam sposób prowadzenia narracji był nieco liryczny, przesycony sentymentem za czasami bardziej przyjaznymi dla niepokornych indywidualistów (i wbrew temu co widzimy na ekranie, niekoniecznie chodziło o Dziki Zachód, raczej o hippisowską Amerykę lat sześćdziesiątych). I choć przekaz nie napawał optymizmem tych, którym marzyłaby się wieczna kontestacja jako sposób na życie, to film wywoływał raczej zadumę, odwołując się do tego rodzaju sentymentów. Corbucci pozostawia nas zaś z uczuciem skrajnej beznadziei. W swoim filmie dekonstruuje bowiem mit Dzikiego Zachodu w sposób tak skrajny, że można chyba metaforycznie powiedzieć, że zabija western.

Od schematów typowych dla filmów tego gatunku odchodzi już na poziomie scenerii. Wszechogarniająca biel, pokrytych głębokim śniegiem rejonów stanu Utah zdecydowanie kontrastuje ze spalonym słońcem Teksasem, czy soczystą zielenią prerii Kansas. Od niedawna western w zimowym klimacie szerokiej publiczności kojarzyć się może raczej z Nienawistną ósemką Quentina Tarantino. Jednak słynący z żonglowania filmowymi cytatami reżyser, bez wątpienia zapożyczył ten motyw właśnie z Człowieka zwanego Ciszą. Do tego stopnia, że powtórzył nawet niektóre ujęcia. W jego przypadku była to jednak tylko postmodernistyczna zabawa, a film, którym się inspirował, jest w moim odczuciu czymś znacznie głębszym, choć osadzonym typowej dla spaghetii westernu nieco pastiszowej, epatującej skrajną brutalnością, konwencji.

Kilka słów o fabule. Jest sobie miasto, a w nim obywatele. W okolicznych górach zaś ukrywają się bandyci. Cóż to jednak za bandyci? Zgraja wygłodniałych obdartusów. Znamienny jest fakt, że w angielskiej ścieżce dźwiękowej nie określa się ich słowem "bandits" ("-Who are they? - Bandits. Bandits and smugglers" - przypomina się dialog z Za garść dolarów), lecz "outlaws" - wyjęci spod prawa. A kto reprezentuje prawo, przynajmniej w punkcie wyjścia całej historii? Miejscowy bogacz, właściciel sklepu, który majątek zdobywa wywłaszczając okolicznych farmerów z ich ziem i zagarniając je dla siebie za bezcen. Ze scen retrospekcji wiemy, że nie waha się robić tego z bronią w ręku. Ten człowiek dzierży w swym ręku także urząd miejscowego sędziego (przy swoim bogactwie zapewne nie trudno było mu go sobie zapewnić). Wyznacza więc teraz cenę za głowy kryjących się w górach, własnoręcznie wyrzuconych poza nawias społeczeństwa banitów, których celem nie są nawet pieniądze, a choćby odrobina jedzenia. Pozostają jednak celem łowców nagród, którzy w majestacie prawa polują na nich jak na króliki.

Okazuje się więc, że to ci, których określa się bandytami, w rzeczywistości są zaszczutymi ofiarami. W okolicy pojawiają się dwie osoby, które ich sytuację będą starały się zmienić. Wspomniany wyżej szeryf Burnett, wysłany tam przez gubernatora, żywcem wyjęty z klasycznych westernów z Johnem Waynem, wyznający zasady godne szeryfa na Dzikim Zachodzie. Chce powstrzymać błędne koło przemocy Drugą postacią jest tytułowy człowiek, zwany Ciszą - tajemniczy mściciel, pod byle pretekstem wykańczający łowców nagród. Bez słowa, przydomek zobowiązuje, Cisza jest niemową. Genialny i odważny pomysł, biorąc pod uwagę, że to główny bohater. Dwie sceny retrospekcji rzucają światło na kierujące nim pobudki, choć zastanawiam się, czy nie lepiej by było, gdyby pozostały one tajemnicą. Gdyby widzowie mogli się ich tylko domyślać. Cisza jest też, to warto dodać, najszybszym rewolwerowcem ze wszystkich postaci. Czy jednak to wystarczy?

Ich przeciwnikiem będzie Loco, najskuteczniejszy z łowców nagród, po mistrzowsku odegrany przez jedynego w swoim rodzaju Klausa Kinsky'ego. Nie masz nad niego cwaniaka. Gdy zdaje sobie sprawę, że Cisza jest od niego szybszy, postanawia w jego obecności nie dobywać rewolweru, wiedząc, że jego przeciwnik, wierny kodeksowi Dzikiego Zachodu, nie sięgnie pierwszy po broń. Scena, gdy Cisza usiłuje go sprowokować jest komiczna, ale to tylko jeden z nielicznych momentów, gdy możemy się nerwowo uśmiechnąć. Przez resztę czasu odczuwamy narastającą frustrację, wynikającą z faktu, że szlachetność, typowa dla pozytywnych bohaterów westernu, w tym przypadku jest tylko kulą u nogi. To dzięki niej Loco zdaje się być cały czas o krok do przodu. Wraz ze zbliżającym się zakończeniem w miasteczku zapada zmrok, w którym rozpraszają się typowe dla westernu prawidła. Jak w świecie deprecjonującym zasady, poradzi sobie bohater, który je ucieleśnia. Powiem jedynie tyle, że zakończenie jest do tego stopnia drastyczne, że producenci wymogli na reżyserze nakręcenie alternatywnego zakończenia. Co ciekawe, zdaje się ono dodatkowo podkreślać apokaliptyczną wymowę oryginału - skończyła się pewna epoka. A może nigdy jej nie było?



ps taki mem stworzył mój kumpel, Zubek. Nasi wspólni znajomi twierdzą, że trafił w samo sedno...